Akademie rycerskie były elitarnymi szkołami, w których młodzież szlachecką przygotowywano do pełnienia funkcji dowódczych w wojsku, bądź do kariery w służbie dworskiej. Rozwijały się w Europie w XVII i XVIII w. pod patronatem władców. Program i sposób kształcenia w akademiach odróżniał je od innych typów ówczesnych szkół i nadawał im status uczelni. Akademie cieszyły się wysokim prestiżem, chociaż były to uczelnie bardzo specyficzne z dzisiejszego punktu widzenia. Studenci nabierali w nich ogłady, dworskiego obycia i umiejętności pięknego wysławiania się oraz ćwiczyli jazdę konną, poznawali zasady strategii i sztukę fortyfikacji.
Powołanie akademii rycerskiej w Legnicy podkreślało rangę miasta i jego wysokie aspiracje. Trzeba pamiętać, że prawie dwa wieki wcześniej, w 1526 r. książę Fryderyk II podjął próbę utworzenia tu uniwersytetu luterańskiego. Próbę, która - niestety - zakończyła się niepowodzeniem, bo uniwersytet działał zaledwie trzy lata. Uczelnia zupełnie innego typu, akademia rycerska, częściowo rekompensowała Legnicy przekreślenie dawnych ambicji.
W 1675 r. sprotestantyzowane księstwo legnickie w wyniku wygaśnięcia dynastii Piastów przeszło pod władanie katolickich Habsburgów. W ich dyspozycji znalazł się również znaczny majątek Fundacji Świętojańskiej, ustanowionej przez legnickiego księcia Jerzego Rudolfa w 1646 r. na rzecz utrzymania ewangelickich kościołów i szkół. Rozpoczął się proces odsuwania protestantów od sprawowania urzędów publicznych oraz stopniowa, ale konsekwentna likwidacja ewangelickiego szkolnictwa. Zaporą dla tego typu działań stała się zawarta w 1707 r. między królem Szwecji Karolem XII a cesarzem Józefem I konwencja w Altranstādt, na mocy której protestanci odzyskali część utraconych świątyń i zapewnienie swobody wyznania. Konwencja ta uniemożliwiała katolikom wykorzystanie majątku Fundacji Świętojańskiej w celach odmiennych od życzeń jej fundatora.
19 kwietnia 1708 r., za zgodą ewangelickich stanów księstwa legnickiego i rady miejskiej Legnicy, na mocy dekretu cesarza Józefa I proklamowano utworzenie Józefińskiej Królewskiej Akademii Rycerskiej. Uczelnia miała mieć charakter parytetowy, tzn. służyć zarówno protestantom, jak i katolikom. Jej dyrektorami mieli być naprzemiennie przedstawiciele obu wyznań. Grono uczniów stanowiło 12 stypendystów Fundacji św. Jana (5 katolików i 7 ewangelików) oraz dowolna liczba tzw. pensjonariuszy, czyli studentów pokrywających pełny koszt nauki i pobytu w akademii. Tymczasową bazę lokalową akademii stanowiło 7 kamienic przy obecnej ul. Partyzantów należących do zasobów Fundacji Świętojańskiej, a uroczysta inauguracja działalności odbyła się 11 listopada 1708 r.
Już w pierwszym roku istnienia akademii zaczęto myśleć o budowie okazałej siedziby, odpowiadającej potrzebom szkoły. Najważniejsze było posiadanie stosownej sali maneżowej, niezbędnej do nauki jazdy konnej. W tym celu przystąpiono do wyburzania domów (u zbiegu dzisiejszych ulic Bankowej i Partyzantów) stanowiących własność Fundacji Świętojańskiej, by na ich miejscu wznieść ujeżdżalnię. Całe przedsięwzięcie udało się zrealizować jeszcze w 1709 r. Prawdopodobnie budowniczym tego obiektu był mieszkający wówczas w Legnicy architekt - Martin Frantz.
Chociaż pomysł i wstępny projekt budowy olbrzymiego, czteroskrzydłowego założenia przedłożono cesarzowi już w 1711 r., decyzja o budowie zapadła dopiero 15 lat później. W 1726 r. przystąpiono do wykupu mieszczańskich kamienic w obrębie kwartału ulic Chojnowskiej, Św. Jana, Partyzantów i Bankowej. W 1728 r. ruszyły prace budowlane pod nadzorem austriackiego budowniczego Jana J. Scheerhofera, który w 1708 r. przybył do Legnicy i osiadł tutaj na stałe. Autorem projektu był Antonio E. Martinelli (1684/86 -1747) z kręgu budowniczych dworu wiedeńskiego, uczeń i współpracownik Józefa Fischera von Erlach.
Pierwszy okres funkcjonowania szkoły trwał zaledwie 32 lata (1708-1740), ale w tym czasie przez legnicką uczelnię przewinęło się wielu uczniów wywodzących się z polskiej szlachty (79 osób na 416 immatrykulowanych w latach 1708-1741). Kształcili się tu m.in. potomkowie tak znanych polskich rodów, jak np.: Radziwiłłowie, Lubomirscy, Zamoyscy, Szembekowie czy Ossolińscy. Oprócz ćwiczeń jazdy konnej, fechtunku i strzelania słuchali m.in. wykładów z matematyki, filozofii, prawa, geografii, architektury i sztuki fortyfikacji. Osiem godzin w tygodniu poświęcali na naukę języków nowożytnych: francuskiego i włoskiego. Łaciny i greki nie mieli w programie, ale mogli pobierać lekcje prywatnie, za dodatkową opłatą.
Zaprojektowane przez Martinellego, czworoboczne założenie architektoniczne z dziedzińcem w środku nigdy nie doczekało się pełnej realizacji. W 1738 r. północne skrzydło prawdopodobnie było już zadaszone, ale prowadzone wewnątrz prace przerwała pierwsza wojna śląska i wkroczenie w 1741 r. do Legnicy wojsk pruskich. Nowy władca Fryderyk II, chociaż był zainteresowany dalszym funkcjonowaniem Akademii Rycerskiej, nie kwapił się do dokończenia rozpoczętego przez Habsburgów dzieła. Na początek zdymisjonował długoletniego dyrektora szkoły i zmienił nazwę uczelni na Królewską Akademię Rycerską, wykreślając z niej określenie "Józefińska".
Zarząd szkoły i nauczanie przeszło całkowicie w ręce ewangelików, zmieniły się także proporcje narodowościowe i wyznaniowe wśród uczniów. W 2. poł. XVIII w. coraz częściej dawały się słyszeć utyskiwania na niski poziom nauczania. Po wizytacji legnickiej uczelni w latach 1774-1790 minister Karol A. von Zeddlitz-Leipe opracował i wprowadził w życie plan reformy, który dostosował metody i programy nauczania w akademii do wymagań stawianych innym szkołom i gimnazjom pruskim. Zatem obniżono do lat 12 granicę wieku przyjmowanych uczniów oraz zaostrzono kryteria naboru i dyscyplinę. W 1792 r. zaczęto obligatoryjnie nauczać łaciny. Zmiany zmierzały w kierunku przekształcenia akademii w normalne gimnazjum, co - pomimo protestów środowisk szlacheckich - nastąpiło w 1811 r. W 1901 r. upaństwowiono Fundację Świętojańską wraz z gimnazjum, które od 1903 r. nosiło nazwę Gymnasium Johanneum.
Zmiany charakteru i profilu szkoły pociągnęły za sobą potrzebę reorganizacji wnętrz. Prawdopodobnie ok. poł. XIX w. zapadła decyzja o przebudowie północnego skrzydła, którego całą szerokość, zgodnie z pierwotnym projektem, miała zajmować dwukondygnacyjna sala maneżowa. Zrezygnowano z tego planu na rzecz realizacji w tym skrzydle analogicznego rozkładu pomieszczeń jak w pozostałych budynkach. Tym sposobem na I piętrze uzyskano dodatkowe sale lekcyjne, a na drugim - wielką salę biblioteki mieszczącą bogaty XVII-wieczny księgozbiór księcia Jerzego Rudolfa. Zrezygnowano z przedłużania już wzniesionego fragmentu skrzydła zachodniego, które miało zamknąć wewnętrzny dziedziniec. W latach 1902-1903 przebudowano pomieszczenie nad starą ujeżdżalnią (pełniącą funkcje sali gimnastycznej) na reprezentacyjną aulę nazwaną Salą Królewską, do której prowadziły schody w okrągłej wieży wzniesionej od strony dziedzińca.
Wieża ta stanowi optyczny łącznik pomiędzy starym budynkiem i nowszym fragmentem zachodniego skrzydła, które różnią się nie tylko architektonicznym wystrojem, ale nawet wysokością. Takiego łącznika brakuje - niestety - w widoku od strony ul. Chojnowskiej.
Gymnasium Johanneum przestało funkcjonować w wyniku II wojny światowej. Po 1945 r. budynki dawnej akademii pozostawały w zarządzie wojsk radzieckich i wykorzystywane były jako magazyny. Legnicki samorząd przejął je dopiero w 1978 r., w stanie daleko posuniętej dewastacji. Pomieszczenia, które po niewielkim remoncie nadawały się do użytku, w 1979 r. przekazano Legnickiemu Centrum Kultury. W 1989 r. przystąpiono do generalnej restauracji obiektu, a prace te, w oparciu o środki z budżetu miasta, kontynuowane są do dziś.
Legnicka Akademia, będąca obecnie siedzibą LCK, Zespołu Szkół Muzycznych i częściowo wykorzystywana przez Muzeum Miedzi już dziś stanowi centrum kulturalno-artystycznego życia miasta. Odbywają się tutaj liczne koncerty, organizowane są tak znane imprezy, jak np.: Międzynarodowa Wystawa Rysunku Satyrycznego "Satyrykon", Ogólnopolski Turniej Chórów "Legnica Cantat", Conversatorium Organowe czy Europejskie Spotkania Mniejszości Narodowych i Etnicznych "Pod Kyczerą". Tę ofertę wzbogacają znakomite wystawy Muzeum Miedzi. Warto nadmienić, że od 2005 r. w parterowych pomieszczeniach skrzydła południowego mieści się Urząd Stanu Cywilnego.
(autorką tekstu jest Iza Sadurska-Ziątkowska)
***
Ramowy program obchodów jubileuszu 300. rocznicy powstania Akademii Rycerskiej w Legnicy
18 kwietnia 2008
godz. 16.00
INAUGURACJA OBCHODÓW
- odsłonięcie tablicy pamiątkowej
- "Wiwat Akademia" - wystawa rysunku satyrycznego
- koncert uczniów Zespołu Szkół Muzycznych
organizator: UM Legnica, LCK, Zespół Szkół Muzycznych;
16 maja 2008
godz. 21.00
LEGNICA CANTAT SUPERSTARS
Koncert w ramach Ogólnopolskiego Turnieju Chórów
Wyk.: Ewa Bem, Małgorzata Ostrowska, Paweł Kukiz,
Stanisław Soyka, Katarzyna Cerewicka, Maciej Maleńczuk
organizator: LCK;
17 maja 2008
Godz. 19.00-1.00
NOC MUZEALNA
organizator: Muzeum Miedzi;
31 maja 2008
godz. 20.30
CARL ORFF "CARMINA BURANA"
Widowisko sceniczne. Wyk.: Młodzieżowa Orkiestra i Chór EUROPERA
Chór dziecięcy "Severaček" z Liberca, Wrocławski Teatr Pantomimy
"TEATRMIT", Visual Sensation - największy laser w Polsce
organizator: LCK;
27 czerwca 2008
godz. 17.00
“DZIEJE AKADEMII RYCERSKIEJ W LEGNICY"
Wernisaż wystawy
organizator: Muzeum Miedzi;
23 sierpnia 2008
godz. 20.30
“AKADEMIA RYCERSKA
W OCZACH TWÓRCÓW FILMÓW ANIMOWANYCH"
Pokaz filmów w ramach Letniej Akademii Filmowej
- Warsztatów Filmu Animowanego
organizator: LCK;
5-6 września 2008
WRĘCZENIE NAGRODY KULTURALNEJ ŚLĄSKA
organizator: Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, UM Legnica;
26 września 2008
godz. 18.00
PROMOCJA KSIĄŻEK
"Życiorysy Legniczan", "Legniczanie znani, sławni, zasłużeni 1945 - 2007"
organizator: Wydawnictwo EDYTOR, Legnicka Biblioteka Publiczna;
7-8 listopada 2008
"300 LAT AKADEMII RYCERSKIEJ W LEGNICY"
Konferencja Naukowa
organizator: Muzeum Miedzi
